Wat is de Brabantse vertaling van mannetje? Vraag je het in West-Brabant, dan krijg je manneke te horen. In Midden- en Oost-Brabant is het menneke - althans, zo was het 1952, toen de dialecten binnenstebuiten gekeerd werden voor de Reeks Nederlandse Dialectatlassen.
Waar komt het verschil vandaan?
Manneke en menneke hebben dezelfde oorsprong: het Germaanse *mannakīn, dat ongeveer in de vijfde eeuw n.Chr. zo moet zijn gebruikt. Hoe komt het dan dat we van die a in Midden- en Oost-Brabant een e gemaakt hebben?
Die e is ontstaan door umlaut. Daarmee worden niet de Duitse puntjes op een letter bedoeld, maar een klankverandering. Aan het eind van het eerste millennium veranderden a’s namelijk in e’s als er in een volgende lettergreep een i stond. Hoe kan dat?
Zeg eens aaa
Als je een a maakt, gaat je mond open en je tong helemaal omlaag. Denk maar aan de tandarts: die zegt ‘zeg eens aaa’ als je je mond open moet doen. Bij een i zit je tong juist helemaal bovenin, bijna tegen het gehemelte. Om van de a naar de i te gaan, moet hij dus in één keer een eind omhoog.
Uit luiheid gingen mensen smokkelen: ze begonnen het woord *mannakīn uit te spreken met de tong alvast wat hoger, zodat die minder ver omhoog hoefde om bij de i te komen. Daarom startten ze bij de e, want die zit al wat dichter bij de i. Zo gingen ze dus de a als een e uitspreken. Die verandering noemen we umlaut.
Op die manier werd *mannakīn het Middelnederlandse mennekijn. Het Middelnederlands is de verzamelnaam voor de dialecten van de late middeleeuwen. Uit mennekijn is ons menneke ontstaan.
Oosten
Deze umlaut-klankverandering was iets typisch oostelijks. In het Duits vinden we hem bijvoorbeeld ook: Männchen. (En daar zijn de puntjes die de e-klank aangeven, later zélf umlaut gaan heten.) In het Limburgs vind je vormen als menke, en in het Achterhoeks bijvoorbeeld menneken.
In het westen trad umlaut niet op. Het westelijke Middelnederlands had dan ook mannekijn. Daaruit is het West-Brabantse manneke ontstaan, maar ook het Standaardnederlandse mannetje.
Mannekijn is in de betekenis ‘pop’ zelfs uitgeleend aan het Frans, waar het mannequin werd, dat nu ‘model’ betekent. Oorspronkelijk waren mannequins paspoppen.
Kuukskes en pupkes
Umlaut veranderde niet alleen a’s in e’s. Het komt ook door umlaut dat in Midden- en Oost-Brabant een koek een kuukske wordt, een pop een pupke, een kòp een kùpke, en een boôm/booëm/bôm een bumke.
