Dat de Brabantse dialecten in elke plaats anders zijn, is geen nieuws. Maar soms zijn de verschillen wel héél opvallend. Neem een simpel woordje als hadden, de verleden tijd van hebben. De Noord-Brabantse vertalingen are, oie en han lijken niet eens op elkaar. Hier zie je een kaartje dat gebaseerd is op een groot onderzoek van Toon Weijnen in 1937. Hieronder kom je te weten waar al die verschillen vandaan komen.
Han, hòn, haan enz.
In het grootste deel van Noord-Brabant vind je woorden die op een n eindigen, zoals han, hán en hòn. De á staat voor een half zo lange versie van de aa van haan. Hòn is een verkort haon.
Veel mensen die hun dialect opschrijven, zijn geneigd ha’n te spellen. Ze denken namelijk dat het een samentrekking is van het Nederlandse hadden. Maar de vork zit anders in de steel.
Vormen als han komen niet van hadden maar van het Middelnederlandse haden, dus met één d en een lange a. Middelnederlands is de term voor de dialecten van de late middeleeuwen (1150-1500). In de meeste van die dialecten was het hadden, maar in een deel haden.
Haden verloor aan het eind van de middeleeuwen zijn d, net als heel veel andere woorden. Zo komt buil (‘zak’) van buidel, broer/bruur van broeder, en weer van weder. Op dezelfde manier veranderde haden in haan. Later zijn daaruit weer vormen als han, haon en hòn ontstaan.
Haie, aaie, oie enz.
Vormen als haie, aaie en oie komen ook van haden, maar op een andere manier. In plaats van dat de d verdween, werd hij een j-klank. Ook daar zijn genoeg andere voorbeelden van. In het Brabants is het niet goede maar goeie, en niet laden maar laoie of laaie.
In het West-Brabants is de h weggevallen – ook al in de middeleeuwen. Daardoor hoor je in het Zuidkwartier bijvoorbeeld oie (daar meestal geschreven als ojje).
Are
Het bijzonderst is are, uit het West-Brabantse Markiezaat. Waar komt die r vandaan? Ook are komen van haden. In plaats van dat de d wegviel, werd het een r. Die verandering is wat zeldzamer, maar niet uniek. In sommige West-Brabantse plaatsen hoor je bijvoorbeeld ook vanmirreged, dat uit vanmiddag ontstond (met -ed als in aoved).
Hoe kan een d een r worden? De oorspronkelijke Brabantse r is een tongpunt-r. Dat is een soort ratelende d. De d maak je namelijk ook met je tongpunt. De klanken liggen dus heel dicht bij elkaar. Spreek krentenbrood maar eens vaak achter elkaar uit als kdentenbdood; dan krijg je vanzelf een tongpunt-r.
Adde en hadde
In Midden- en Oost-Brabant is hadde overgenomen uit het Nederlands. Tegenwoordig vind je het in nog veel meer plaatsen dan in 1937. Er zijn er waar han of een variant daarvan al bijna helemaal is vervangen door hadde.
Adde in het noorden van West-Brabant is waarschijnlijk beïnvloed door de Zuid-Hollandse dialecten. In die regio hoor je ook andere Zuid-Hollandse invloeden, zoals ik doet, bakje in plaats van bakske, en (h)ejje in plaats van (h)edde.
