Bomen, die hebben we in heel Noord-Brabant – en veul ok. Maar in het Brabants gebruiken we er niet overal hetzelfde woord voor. Op de Kalmthoutse Heide in het westen spreken ze over bwoome, maar rond de Midden-Brabantse Loonse en Drunense Duinen kun je bôom horen – zonder -e dus. In het oosten, in de Peel, ontbreekt die -e ook, maar de klinker is daar totaal anders: buim. Op onderstaande kaart zie je hoe mensen ‘bomen’ in 1937 zeiden.
Hoe het zit
We kunnen de kaart in drie grote regio’s verdelen: rood, bruin en groen – oftewel west, midden en oost.
West-Brabant
In de rode regio lijkt het woord het meest op het Standaardnederlands: in het meervoud krijg je een -e.
De klinker verschilt van plaats tot plaats. Je vindt er varianten als bwoome, boëme en bòòme.
Midden-Brabant
In een deel van Midden-Brabant vind je bruine woorden voor ‘bomen’. Die hebben geen -e. Neem het Tilburgse bôom: dat kan enkelvoud én meervoud zijn.
Deze e-loosheid is al heel oud. In de middeleeuwen was het aanvankelijk bome (zonder -n dus), maar aan het eind van die periode begonnen mensen de e in te slikken: bome werd boom.
Dat gebeurde met vele tientallen woorden. Zo vind je in delen van Midden-Brabant schaop, hond, pèèrd, appel, haand, muis, voet – allemaal zowel enkelvoud als meervoud.
Bij de huidige generaties dialectsprekers hoor je de -e vaak juist weer wél: Tilburgse zestigers zullen eerder bôome, schaope en pèèrde zeggen dan bôom, schaop en pèèrd. Dat komt door invloed van het Standaardnederlands en het West-Brabants. Een klein groepje woorden, zoals èèrpel (‘aardappelen’), jong (‘kinderen’) en jèùn (‘uien’), is nog altijd e-loos.
Oost-Brabant
In de Oost-Brabantse dialecten verandert het woord in het meervoud van klinker. In de Peel is het bijvoorbeeld in het enkelvoud bóm maar in het meervoud buim, en in Rosmalen hoor je bóóm en béúm. Zulke meervouden zijn groen op de kaart.
Het Oost-Brabants onderdeel van een gigantisch gebied waar de meervoudsklinker verandert. In het Limburgs hoor je bijvoorbeeld boum met in het meervoud buim, en in het Twents boom met beume. Dat gebied houdt niet op bij de grens: in het Duits is het Baum en Bäume.
We noemen deze klinkerverandering umlaut. Die Duitse term staat dus niet alleen voor de puntjes op een klinker als ä, maar ook voor de verandering van de klinker zelf – met of zonder puntjes geschreven.
